Έφηβοι και Μοναξιά

«Και αν κάποια μέρα βρεθούμε σε μία στιγμή αδυναμίας και νοιώθουμε ότι πνιγόμαστε, ότι είμαστε μόνοι και ότι η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε δεν πρόκειται να αλλάξει, ας θυμηθούμε τι είχε πει ο Νίκος Καζαντζάκης: Έχεις τα πινέλα, έχεις τις μπογιές, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα»   

της Σμαρώς Ταμπάκη,

Ψυχολόγου, MSc Σχολικής Ψυχολογίας

Στελέχους του Συμβουλευτικού Σταθμού Νέων

 

Οι περισσότεροι άνθρωποι βρίσκονται πάνω

στον κόσμο όχι μέσα σ’ αυτόν. Σαν σβώλοι

από όμορφες πέτρες ακουμπάν αλλά είναι χωριστοί

J. Muir

 Προσδιορισμός του όρου

Η μοναξιά είναι ένα θλιβερό συναίσθημα απομόνωσης από τους άλλους ανθρώπους, που συνοδεύεται συνήθως από κούραση ψυχική, πικρία ακόμη και απόγνωση. Δεν ταυτίζεται με την συνειδητή επιλογή κάποιου να μείνει μόνος του.

Όταν κανείς  επιλέγει να περάσει λίγο χρόνο μακριά από τους άλλους για να ηρεμήσει και να σκεφτεί δεν πάσχει από μοναξιά. Όταν είμαι μόνος (διαβάζουμε από το βιβλίο του Clark Moustakas «Μοναχικότητα και αγάπη», εκδόσεις Τάμασος, Αθήνα 1972) )μπορεί να ξαναζώ ένα ευχάριστο περιστατικό, να σκέφτομαι μια πρόσφατη συνάντηση, μπορεί να φαντάζομαι ή να αναμένω ένα ταξίδι, μπορεί να εξετάζω ένα θέμα ή ένα πρόβλημα, μπορεί να σκέφτομαι μια ιδέα ή κάτι που σχεδιάζω, μπορεί απλώς να κοιτάζω τη φύση και τα χρώματα. Συχνά το να είμαι μόνος με διευκολύνει στο να παίρνω αποφάσεις, να φτάνω στα δικά μου συμπεράσματα, χωρίς πίεση ή επίδραση από άλλους. Όταν όμως δεν είναι αποτέλεσμα επιλογής, αισθάνεται κανείς ένα αόριστο αίσθημα έλλειψης ικανοποίησης, ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι υπάρχει ένα  κενό στη ζωή του.

Επίσης η μοναξιά δεν ταυτίζεται με την κοινωνική απομόνωση και έτσι  μπορεί κάποιος να βιώσει μοναξιά ακόμη και όταν βρίσκεται μέσα στο πλήθος, στην παρέα του ή στην οικογένειά του, αν αισθάνεται ότι οι άλλοι τριγύρω δεν τον ακούνε, δεν τον κατανοούν, ή δεν τον αγαπούν. Υπάρχουν άτομα με ελάχιστους φίλους που όμως δεν νιώθουν μοναξιά και άτομα περιτριγυρισμένα από πολλούς φίλους που νιώθουν ολομόναχα.

Μάλιστα οι ερευνητές διακρίνουν δύο τύπους μοναξιάς. Ο ένας τύπος είναι η κοινωνικού τύπου μοναξιά που είναι αποτέλεσμα έλλειψης κοινωνικών σχέσεων και η συναισθηματικού τύπου που είναι αποτέλεσμα της απουσίας ενός σταθερού και ειλικρινούς δεσμού με ένα άλλο πρόσωπο που προσφέρει αγάπη και ασφάλεια.

Στην έκθεση του   μαθητής της Α΄ Λυκείου αναφέρει : «η μοναχικότητα είναι μια πιεστική κατάσταση του νου που κανένας δεν επιθυμεί όμως όλοι την υπομένουμε. Όταν είμαι μοναχικός δεν είναι γιατί είμαι φυσικά αποκομμένος από τους ανθρώπους αλλά γιατί απορρίπτομαι από κείνους που σέβομαι και αγαπώ. Αν ένας στενός φίλος στραφεί εναντίον μου, θίγομαι και αισθάνομαι μοναχικός…μερικές φορές οι γονείς μου φαίνονται άδικοι. Δεν υπάρχει κανένας να στραφώ κοντά του και αισθάνομαι απελπισμένος, χαμένος. Όταν κάποιος κάνει μια απερίσκεπτη κριτική, που αγγίζει μια από τις αδυναμίες μου αυτό μου κόβει την αναπνοή. Αμφιβάλλω αν ό τι λένε είναι πράγματι αληθινό. Ύστερα υπάρχει και ένα άλλο είδος μοναχικότητας …όταν δοκιμάζω κάτι καινούριο και θαυμάσιο, ένα νέο έντονο βίωμα μου αρέσει να μένω μόνος, εκεί που μπορώ να το σκεφτώ, να θυμηθώ κάθε μέρος του. Μ΄ αρέσει να κολυμπώ σε κείνες τις ευτυχισμένες αναμνήσεις. Αυτό είναι μια μοναχικότητα που ικανοποιεί. Η μοναχικότητα είναι μια σπουδαία πλευρά της ζωής μου είτε είμαι σε μια ευτυχισμένη, ικανοποιητική είτε σε μια απελπισμένη, καταπιεστική κατάσταση του νου» (από το βιβλίο «Μοναχικότητα και αγάπη» βλ. παραπάνω)

 Το συναίσθημα της μοναξιάς και η κατάθλιψη

Η μοναξιά σχετίζεται με την καταθλιπτική διάθεση ή συναίσθημα, δηλαδή το συναίσθημα της λύπης, θλίψης ή ακόμα και της απόγνωσης που εκδηλώνεται με δυσφορία, κλάμα και συχνή λεκτική διατύπωση αυτής της δυσφορίας, απουσία ενδιαφέροντος για δραστηριότητες, μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης της προσοχής, μειωμένη ενεργητικότητα, η διαταραχή όρεξης και ύπνου, η αυτουποτίμηση και αυτομομφή.

Η διαφορά βρίσκεται στις πηγές των δύο φαινομένων, της μοναξιάς και της κατάθλιψης. Η μοναξιά θεωρείται ως συνέπεια της αποτυχίας του ατόμου ή της έλλειψης ικανοτήτων στον διαπροσωπικό τομέα μόνο. Η κατάθλιψη μπορεί να προέρχεται από αποτυχίες σε διάφορους τομείς, κυρίως από αποτυχίες στην εκτέλεση ενός έργου, από την αδυναμία πραγματοποίησης σκοπών και εκπλήρωσης προσδοκιών, καθώς και από τα διάφορα, αιφνίδια εμφανιζόμενα, τραυματικά γεγονότα (π.χ. θάνατος σημαντικού προσώπου)

Στην έκθεση ενός κοριτσιού της Α΄ Λυκείου διαβάζουμε «η μοναχικότητα μου δίνει ένα ψυχρό αίσθημα σαν την μοναχικότητα που νιώθει η γη το χειμώνα, όταν την εγκαταλείπουν τα πουλιά και τα τραγούδια και αισθάνομαι σα να μην έχω φίλο στον κόσμο. Ολόκληρο το σπίτι είναι τώρα  χωρίς ζωή και αυτό με κάνει να νιώθω λυπημένη. Η κατάθλιψη είναι πράγματι ένα μέρος αυτής της μοναχικότητας…είναι σα να είσαι παγιδευμένος σε ένα παράξενο κόσμο μοναχικότητας, ένα κόσμο στον οποίο είσαι πιασμένος σε μεγάλο κενό»

 Μοναξιά και  αποδοχή από τους συνομηλίκους - φίλοι

Όσο περισσότερο είναι κάποιος αποδεκτός από τους συνομηλίκους τους τόσο λιγότερη μοναξιά κοινωνικού τύπου αισθάνεται. Φαίνεται αντίθετα ότι τα παιδιά που δεν είναι συμπαθή και απορρίπτονται από τους συνομηλίκους τους κινδυνεύουν περισσότερο να νιώσουν μοναξιά. Όσο περισσότερο μάλιστα απορρίπτεται κάποιος από τους συνομηλίκους του τόσο μεγαλύτερη μοναξιά νιώθει.

Η ύπαρξη ενός πολύ καλού φίλου είναι ασπίδα κατά της μοναξιάς. Ο καλός φίλος στον οποίο κάποιος μπορεί να μιλήσει εμπιστευτικά και να αναζητήσει βοήθεια σε δύσκολες στιγμές προφυλάσσει από την συναισθηματικού τύπου μοναξιά. Ο καλός φίλος μπορεί να μην είναι από την ίδια τάξη αλλά από κάποια άλλη τάξη στο ίδιο σχολείο, από το φροντιστήριο, από τη γειτονιά ή και μέσα από την οικογένεια (ο αδελφός - αδελφή).

Επομένως, αισθάνεται κανείς μοναξιά όταν έχει λιγότερες διαπροσωπικές σχέσεις από όσες θα επιθυμούσε ή όταν αυτές οι σχέσεις δεν είναι τόσο ικανοποιητικές όσο θα ήθελε. Αυτό  δείχνουν και οι εκφράσεις με τις οποίες σχολίασαν τι είναι μοναξιά κάποιοι μαθητές : «κανείς δε με αγαπά», «δεν μπορείς να εμπιστευτείς κανέναν», «δεν υπάρχει κανείς να σε βοηθήσει», «δεν έχεις κανένα να συζητήσεις μαζί του».  Όταν οι σχέσεις είναι υγιείς (υπάρχει ειλικρίνεια, αγάπη, επικοινωνία) δεν αισθανόμαστε τόσο μόνοι.

 Μοναξιά και αυτοεκτίμηση

Η αυτοεκτίμηση είναι μια προσωπική εκτίμηση της αξίας του ατόμου και αναφέρεται σε συναισθήματα αποδοχής και αυτοσεβασμού. Η αυτοεκτίμηση έχει τις ρίζες της στον κοινωνικό περίγυρο. Η εικόνα που σχηματίζει κάποιος για τον εαυτό του μοιάζει με έναν κοινωνικό καθρέφτη, δεδομένου ότι η εικόνα αυτή συντίθεται από τις εντυπώσεις που νομίζουμε ότι οι άλλοι έχουν για μας. Εννοείται ότι δεν ασκούν όλα τα μέλη του κοινωνικού περίγυρου ίση επιρροή στη ζωή ενός ατόμου. Αντιθέτως οι γνώμες κάποιων ανθρώπων αξιολογούνται από το άτομο ως πιο σημαντικές (της μητέρας, του πατέρα, των αδελφών, των δασκάλων, των φίλων, των συμμαθητών)

Επίσης η αυτοεκτίμηση επηρεάζεται από τις προσωπικές φιλοδοξίες και την υποκειμενική αξιολόγηση με βάση την οποία το άτομο αποφασίζει αν πετυχαίνει η αποτυγχάνει. Αν κάποιος έχει υψηλή αυτοαντίληψη  σε τομείς που κρίνονται σημαντικοί από τον ίδιο θα έχει υψηλή αυτοεκτίμηση. Για παράδειγμα θα επηρεαστεί αρνητικά η αυτοεκτίμηση ενός  παιδιού  που έχει αρνητική αυτοαντίληψη για τις σχολικές του επιδόσεις (αξιολογεί ότι δεν τα καταφέρνει στα μαθήματα) και ταυτόχρονα θεωρεί πολύ σημαντική την επιτυχία του σε αυτόν τον τομέα.

 Μοναξιά και αντίληψη του παιδιού για τις κοινωνικές του δεξιότητες

Η έννοια των κοινωνικών δεξιοτήτων περιλαμβάνει επιμέρους ικανότητες όπως η πρωτοβουλία για την έναρξη μιας φιλικής σχέσης, η θετική ανταπόκριση στις προσεγγίσεις των άλλων, η ανεκτικότητα, η ικανότητα ακρόασης των άλλων, η ένδειξη κατανόησης, η ακριβής επικοινωνία, η ομαλή ένταξη και η λειτουργία στην ομάδα, το κοινωνικό θάρρος και η διεκδικητική συμπεριφορά.

Από έρευνα που έγινε φαίνεται ότι τα ίδια τα παιδιά συνδέουν τη μοναξιά των συμμαθητών τους με τις κοινωνικές τους δεξιότητες. Για τα παιδιά που κατά τη γνώμη τους ένιωθαν πολλή μοναξιά ανέφεραν φράσεις χαρακτηριστικές όπως , κάθονται με σταυρωμένα χέρια στα διαλείμματα, δεν προσπαθούν να κάνουν φιλίες, δεν παίζουν με τους άλλους …

 Συχνότητα και ένταση του προβλήματος

Το συναίσθημα της μοναξιάς έχει ερευνηθεί κυρίως στους ενήλικους και αισθητά λιγότερο στους εφήβους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πολλοί

ερευνητές πιστεύουν ότι τα παιδιά δεν νιώθουν μοναξιά και ότι ο άνθρωπος αρχίζει να νιώθει μοναξιά από την εφηβεία και μετά. Νεότερα όμως ερευνητικά δεδομένα στηρίζουν την άποψη ότι και τα παιδιά βιώνουν αυτό το συναίσθημα και μάλιστα αυτό δεν διαφέρει πολύ από το αντίστοιχο των ενηλίκων. Ακόμα και τα πολύ μικρά παιδιά (νηπιαγωγείου και δημοτικού) μπορούν να απαντήσουν σωστά στην ερώτηση τι είναι μοναξιά.

Η ηλικία των δεκατεσσάρων είναι κάποιες φορές η πιο μοναχική ηλικία για ένα παιδί. Ξαφνικά αρχίζει να αμφισβητεί τους σημαντικούς δεσμούς στη ζωή του-την οικογένειά του, τους φίλους και τις δραστηριότητες που νόμιζε ότι αντιπροσώπευαν τα ενδιαφέροντά του. Αυτά τον τρομάζουν και αποσύρεται βαθύτερα στον εαυτό του για να προσπαθήσει να σκεφτεί και να σχηματοποιήσει τι μπορεί να εμπιστεύεται σαν πραγματικό, ποιους μπορεί να εμπιστεύεται, ποιος είναι ο ίδιος.

Η μοναξιά ενοχλεί πιο πολύ τους εφήβους σε σύγκριση με τους προεφήβους. Έτσι το ποσοστό των μαθητών 13 και 14 ετών που ορίζει τη μοναξιά ως σημαντικό πρόβλημα κυμαίνεται στο 54,3%, το αντίστοιχο ποσοστό των 15άρηδων είναι 73,8%, ενώ στους 16άρηδες και 17άρηδες ανεβαίνει στο 80,3%. Η μοναξιά φαίνεται πως ενοχλεί τα κορίτσια (75,4%) περισσότερο από ό,τι τα αγόρια (63,6%) (ΤΟ ΒΗΜΑ, Κωδικός άρθρου: B14926A491)

Οι συχνότεροι  τρόποι αντιμετώπισης της μοναξιάς

Η μοναξιά είναι η υποκειμενική εμπειρία της κοινωνικής απομόνωσης και αποτελεί παράγοντα κινδύνου για πλήθος προβλημάτων υγείας, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται η καρδιοπάθεια και η κατάθλιψη, σημειώνουν οι ερευνητές στην «Επιθεώρηση Κλινικής Νοσηλευτικής» όπου δημοσιεύεται η μελέτη τους. Επίσης νέα έρευνα συνδέει τη μοναξιά με την επιτάχυνση της γήρανσης. Τα αποτελέσματα της έρευνας δημοσιεύονται στο περιοδικό «Current Directions in Psychological Science».

Ευτυχώς όμως,  υπάρχουν τρόποι για να αντιμετωπίσει κάποιος την μοναξιά. Σε μια έρευνα του πανεπιστημίου Αθηνών για τη συχνότητα των στρατηγικών που χρησιμοποιούν τα παιδιά για να αντιμετωπίσουν τη μοναξιά οι συχνότερες απαντήσεις ήταν:  

·        Η παρακολούθηση τηλεόρασης και dvd, καθώς και η ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια

·        Η αναζήτηση συντροφιάς στους συνομηλίκους

·        Το διάβασμα (σχολικό-εξωσχολικό)

·        Το ατομικό παιχνίδι

Ακολουθούσαν στρατηγικές  με πολύ μικρότερη συχνότητα όπως:

·        Ενεργητικές δραστηριότητες /αθλητισμός

·        Αναζήτηση συντροφιάς στους γονείς

·        Δραστηριότητες όπως μουσική, χορός, ζωγραφική

·        Αναζήτηση συντροφιάς στα αδέλφια

·        Προσπάθεια για λήθη

Η ενεργητική ανιμετώπιση της μοναξιάς

Η μοναξιά μπορεί να γίνει πιο έντονη εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο την αντιμετωπίζει κανείς. Σκέψεις όπως, κάτι δεν πάει καλά με μένα, είμαι βαρετός, δεν αρέσω σε κανέναν, πάντα τα κάνω θάλασσα, χειροτερεύουν την κατάσταση. ”Αυτοί οι οποίοι συνοδεύονται από υγιείς σκέψεις δεν είναι ποτέ μόνοι” (P. Sidney)

Η ενεργητική αντιμετώπιση της μοναξιάς (που θεωρείται και η καλλίτερη) είναι η αναζήτηση συντροφιάς αλλά τα περισσότερα παιδιά επικεντρώνονται σε παθητική αντιμετώπιση/αποφυγή, όπως στην παρακολούθηση τηλεόρασης και dvd, καθώς και στην ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Επίσης πολλοί αναζητούν παρέα μέσω του διαδικτύου. Μια  νέα επιστημονική μελέτη που έχει τίτλο «HomeNet» έρχεται να ανατρέψει την πεποίθηση πως το Internet, λόγω του αμφίδρομου χαρακτήρα του, είναι ένα «κοινωνικά υγιές» μέσον μαζικής επικοινωνίας. Οι συμμετέχοντες στην έρευνα δραστηριοποιούνταν... κοινωνικά μέσω του Internet. Χρησιμοποιούσαν το e-mail και συνομιλούσαν on line. Όμως, σταμάτησαν να συναναστρέφονται με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και ο κύκλος των φίλων μίκραινε όσο μεγάλωνε ο χρόνος που    περνούσαν   «σε σύνδεση»
Για να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε με τον καλλίτερο τρόπο την μοναξιά, δηλαδή βρίσκοντας συντροφιά πρέπει να δουλέψουμε πρώτα απ’ όλα πάνω στον εαυτό μας, να γίνουμε  πιο προσεκτικοί στο τι μας λέει ο άλλος, πιο ειλικρινείς, με μεγαλύτερη κατανόηση και ανεκτικότητα για τους άλλους. Αν υπάρχει κάποιο άτομο που μας αρέσει  να κάνουμε  εμείς την πρώτη προσπάθεια για επικοινωνία. Αν  περιμένουμε να κάνει πρώτος ο άλλος την κίνηση, μπορεί να μην γίνει ποτέ, γιατί και αυτός μπορεί να διστάζει.  Αν οι φίλοι μας ή οι γονείς και τα αδέλφια μας έχουν απογοητεύσει αυτό που χρειάζεται είναι να τους αποδεχθούμε γι' αυτό που είναι και για τα καλά που έχουν και ταυτόχρονα να αναζητήσουμε μια καινούργια φιλία-σχέση πιο ώριμη και ουσιαστική.

Από τα πρακτικά συνεδρίασης της Βουλής των Εφήβων διαβάζουμε ότι είναι σημαντικό να εκτιμάμε όλες μας τις σχέσεις με τις ιδιαιτερότητες τους και να μη χάνουμε ευκαιρία για μια νέα φιλία. Αξίζει πραγματικά να μάθουμε να αξιοποιούμε σωστά τον ελεύθερο χρόνο μας και να επικοινωνούμε με τους ανθρώπους και όχι μόνο με αυτούς που ξέρουμε ότι μας έχουν ανάγκη, αλλά και με άλλους που βλέπουμε καθημερινά και προσπερνάμε αδιάφορα.

«Ας ασχοληθούμε λίγο με τα προβλήματα των άλλων. Ας προσπαθήσουμε να διώξουμε τη μοναξιά από όπου υπάρχει και να βάλουμε στη θέση της τη φιλία και την ομόνοια. Ας δώσουμε εμείς το παράδειγμα, τριακόσια παιδιά από όλα τα μέρη της Ελλάδας και όχι μόνο. Μιλήσατε με αυτούς που κάθονται δίπλα σας, μπροστά σας, πίσω σας; Υποθέτω πως οι περισσότεροι ναι, μιλήσατε. Κάντε όμως ένα βήμα παραπάνω. Γίνεται φίλοι μαζί τους, κρατηθείτε σε επικοινωνία μαζί τους και μετά τη συνεδρίαση. Η επικοινωνία είναι τέχνη που όλοι μας γνωρίζουμε, απλά μερικοί από μας αρνούμαστε να τη χρησιμοποιήσουμε»

Πώς θα μπορούσε να βοηθήσει το σχολείο;

Πάλι από τη Βουλή των Εφήβων διαβάζουμε: «Το σχολείο, λοιπόν, πρέπει να δώσει μεγαλύτερη βαρύτητα στα μαθήματα που διαμορφώνουν τις προσωπικότητες των μαθητών, φέρνοντάς τα σε επαφή με αιώνιες και διαχρονικές αξίες και με την ομορφιά της ζωής. Έτσι θα δημιουργηθούν άνθρωποι ολοκληρωμένοι και υγιείς ψυχικά, ανοιχτόμυαλοι, κοινωνικοί και ανθρωπιστές που θα καταλάβουν ότι τα προβλήματα σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας υπάρχουν και θα υπάρχουν, αλλά και που θα ζουν με ένα συνεχές όραμα για ένα καλύτερο μέλλον. Για όλους αυτούς τους λόγους θα πρέπει, πιστεύω, να δώσουμε μεγαλύτερη σημασία σε μαθήματα παρεξηγημένα, αλλά που έχουν τόσα πολλά να προσφέρουν σε όλους μας, όπως τα κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και η Φιλοσοφία»

 Αλλά και ο ρόλος των εκπαιδευτικών είναι σημαντικός. Ο εκπαιδευτικός όταν αντιληφθεί ότι ένα παιδί βιώνει συναισθήματα μοναξιάς χρειάζεται να ενισχύει σταθερά την αυτοεκτίμηση του μαθητή, παρέχοντάς του ευκαιρίες σίγουρης επίτευξης που θα τονώσουν την ακαδημαϊκή του επιτυχία και να ενθαρρύνει τη συμμετοχή του σε ομάδες παιχνιδιού και σε ομάδες εργασίας

Οι γονείς επίσης θα πρέπει να ενθαρρύνουν τις κοινωνικές επαφές της οικογένειας ως συνόλου διδάσκοντας έμπρακτα τη σπουδαιότητα των ανθρωπίνων σχέσεων για την ατομική και κοινωνική ψυχική υγεία και προσφέροντας  στα παιδιά τους  σημαντικές άλλες διεξόδους για την καταπολέμηση του συναισθήματος της μοναξιάς.

 Κλείνοντας …

«Και αν κάποια μέρα βρεθούμε σε μία στιγμή αδυναμίας και νοιώθουμε ότι πνιγόμαστε, ότι είμαστε μόνοι και ότι η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε δεν πρόκειται να αλλάξει, ας θυμηθούμε τι είχε πει ο Νίκος Καζαντζάκης: Έχεις τα πινέλα, έχεις τις μπογιές, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα» (από τη Βουλή των Εφήβων)